F = ma so agbára, mass, àti ìyára pọ̀. Mu agbára pọ̀ ni ilọpo meji, mu ìyára pọ̀ ni ilọpo meji. Gé mass kù si idaji, mu ìyára pọ̀ ni ilọpo meji.

• 1 N = 1 kg·m/s²
• Agbára púpọ̀ → ìyára púpọ̀
• Mass díẹ̀ → ìyára púpọ̀
• Ohun tó ní itọ́sọ́nà: ní itọ́sọ́nà

Iyara jẹ́ eré pẹ̀lú itọ́sọ́nà. Ìyára jẹ́ bí iyara ṣe n yípadà ní kíá — yiyara, fàsẹ́yìn, tàbí yíyípadà itọ́sọ́nà.

• Rere: yiyara
• Òdì: fàsẹ́yìn (ìdínkù ìyára)
• Mọ́tò tó n yí: n yára (itọ́sọ́nà n yípadà)
• Iyara kan naa ≠ ìyára odo bí ó bá n yí

Agbára-G n ṣe ìwọ̀n ìyára gẹ́gẹ́ bí ìlọ́po ti agbára òòfà Ilẹ̀-ayé. 1g = 9.81 m/s². Àwọn pilotu ọkọ̀ ogun n mọ̀lára 9g, àwọn astronauti 3-4g nígbà ìgbérasókè.

• 1g = dídúró lórí Ilẹ̀-ayé
• 0g = ìṣubú ofe / òpópónà òfurufú
• g òdì = ìyára sókè (ẹjẹ sí orí)
• 5g+ tí ó dúró pẹ́ nílò ìdánilẹ́kọ̀ọ́

Boṣewa àgbáyé tí ó n lo m/s² gẹ́gẹ́ bí ìpìlẹ̀ pẹ̀lú ìṣirò mẹ́wàá. Ètò CGS n lo Gal fún geophysics.

• m/s² — ìwọ̀n ìpìlẹ̀ SI, gbogbo àgbáyé
• km/h/s — mọ́tò (àwọn àkókò 0-100 km/h)
• Gal (cm/s²) — geophysics, ìṣẹ̀lẹ̀
• milligal — wíwa agbára òòfà, àwọn ipa omi òkun

Àwọn ìwọ̀n àṣà US ṣì n jẹ́ lílò nínú mọ́tò àti ọkọ̀ òfurufú America pẹ̀lú àwọn boṣewa metric.

• ft/s² — boṣewa ìmọ̀-ẹrọ
• mph/s — eré ìje, àlàyé mọ́tò
• in/s² — ìyára kékeré
• mi/h² — kò wọ́pọ̀ (àwọn ìwádìí ọ̀nà tó gùn)

Àwọn ipò ọkọ̀ òfurufú, àwọ̀sánmà, àti ìṣègùn n sọ ìyára ní ìlọ́po-g fún òye tí ó rọrùn nípa ìfaradà ènìyàn.

• agbára-g — ìpín tí kò ní ìwọ̀n sí agbára òòfà Ilẹ̀-ayé
• Agbára òòfà boṣewa — 9.80665 m/s² (gangan)
• Milligravity — ìwádìí microgravity
• g ti plánẹ́ẹ̀tì — Mars 0.38g, Jupiter 2.53g

Àwọn ìdọ́gba pàtàkì so ìyára, iyara, ìjìnnà, àti àkókò pọ̀ lábẹ́ ìyára kan náà.

• v₀ = iyara àkọ́kọ́
• v = iyara ìkẹyìn
• a = ìyára
• t = àkókò
• s = ìjìnnà

Àwọn ohun tí ó n yí po n yára sí àárín àní pẹ̀lú iyara kan náà. Fọ́múlà: a = v²/r

• Òpópónà òfurufú Ilẹ̀-ayé: ~0.006 m/s² sí Oòrùn
• Mọ́tò tó n yí: mọ̀lára agbára-g sí ẹ̀gbẹ́
• Lupu rollercoaster: tó 6g
• Àwọn satẹ́lẹ̀tì: ìyára centripetal kan náà

Nítòsí iyara ìmọ́lẹ̀, ìyára di dídíjú. Àwọn ohun èlò ìyára nkan kékeré n gba 10²⁰ g lójijì nígbà ìjàkùlẹ̀.

• Àwọn protoni LHC: 190 million g
• Ìfàgùn àkókò n pa ìyára tí a mọ̀lára lára
• Mass n pọ̀ sí i pẹ̀lú iyara
• Iyara ìmọ́lẹ̀: ààlà tí a kò lè dé

Ìyára n ṣàlàyé iṣẹ́ mọ́tò. Àkókò 0-60 mph n yípadà tààrà sí ìyára àpapọ̀.

• Mọ́tò eré ìje: 0-60 ní 3s = 8.9 m/s² ≈ 0.91g
• Mọ́tò aláìnáwó: 0-60 ní 10s = 2.7 m/s²
• Tesla Plaid: 1.99s = 13.4 m/s² ≈ 1.37g
• Dídúró: -1.2g púpọ̀jù (opopona), -6g (F1)

Àwọn ààlà àpẹẹrẹ ọkọ̀ òfurufú dá lórí ìfaradà-g. Àwọn pilotu n ṣe ìdánilẹ́kọ̀ọ́ fún àwọn ìṣe g-gíga.

• Ọkọ̀ òfurufú oníṣòwò: ààlà ±2.5g
• Ọkọ̀ ogun: agbára +9g / -3g
• Ọkọ̀ Àwọ̀sánmà: 3g ìgbérasókè, 1.7g ìpadàbọ̀
• Ìyọra-ẹni-sílẹ̀ ní 14g (ààlà ìwàláàyè pilotu)

Àwọn ìyípadà ìyára kékeré n ṣí àwọn ètò abẹ́lẹ̀ payá. Àwọn centrifuge n ya àwọn nkan sí ọ̀tọ̀ nipa lílo ìyára tó pọ̀.

• Ìwádìí agbára òòfà: ìpéye ±50 microgal
• Ìṣẹ̀lẹ̀: 0.1-1g déédéé, 2g+ tó pọ̀
• Centrifuge ẹjẹ: 1,000-5,000g
• Ultracentrifuge: tó 1,000,000g

Ṣe ìlọ́po iye g pẹ̀lú 10 fún ìṣirò kíá (gangan: 9.81)

• 3g ≈ 30 m/s² (gangan: 29.43)
• 0.5g ≈ 5 m/s²
• Ọkọ̀ ogun ní 9g = 88 m/s²

Pín 26.8 pẹ̀lú ìṣẹ́jú-àáyá sí 60mph

• ìṣẹ́jú-àáyá 3 → 26.8/3 = 8.9 m/s²
• ìṣẹ́jú-àáyá 5 → 5.4 m/s²
• ìṣẹ́jú-àáyá 10 → 2.7 m/s²

Pín pẹ̀lú 2.237 láti yí mph/s padà sí m/s²

• 1 mph/s = 0.447 m/s²
• 10 mph/s = 4.47 m/s²
• 20 mph/s = 8.94 m/s² ≈ 0.91g

Pín pẹ̀lú 3.6 (bákan náà bíi àyípadà iyara)

• 36 km/h/s = 10 m/s²
• 100 km/h/s = 27.8 m/s²
• Kíá: pín pẹ̀lú ~4

1 Gal = 0.01 m/s² (centimeters sí meters)

• 100 Gal = 1 m/s²
• 1000 Gal ≈ 1g
• 1 milligal = 0.00001 m/s²

Mars ≈ 0.4g, Òṣùpá ≈ 0.17g, Jupiter ≈ 2.5g

• Mars: 3.7 m/s²
• Òṣùpá: 1.6 m/s²
• Jupiter: 25 m/s²
• Venus ≈ Ilẹ̀-ayé ≈ 0.9g

Tesla Plaid: 0-60 mph ní 1.99s. Kí ni ìyára rẹ̀?

60 mph = 26.82 m/s. a = Δv/Δt = 26.82/1.99 = 13.5 m/s² = 1.37g

F-16 tí n fa 9g ní ft/s²? Ìṣẹ̀lẹ̀ ní 250 Gal ní m/s²?

Ọkọ̀: 9 × 9.81 = 88.3 m/s² = 290 ft/s². Ìṣẹ̀lẹ̀: 250 × 0.01 = 2.5 m/s²

Fò pẹ̀lú iyara 3 m/s lórí Òṣùpá (1.62 m/s²). Báwo ni o ṣe ga tó?

v² = v₀² - 2as → 0 = 9 - 2(1.62)h → h = 9/3.24 = 2.78m (~9 ft)

Iná kan n yára ní 100g nígbà tí ó bá fò — yiyara ju ìgbérasókè ọkọ̀ àwọ̀sánmà lọ. Àwọn ẹsẹ̀ wọn n ṣiṣẹ́ bíi spring, tí n tú agbára sílẹ̀ ní ìṣẹ́jú àáyá díẹ̀.

Ó n yára ọ̀pá rẹ̀ ní 10,000g, tí n dá àwọn nkán ti o n fa ìgbóná, ìmọ́lẹ̀ àti ooru. Gíláàsì aquarium kò le dádúró rẹ.

Ọpọlọ ènìyàn le ye 100g fún 10ms, ṣùgbọ́n 50g nìkan fún 50ms. Àwọn ìgbàlù bọ́ọ̀lù America: 60-100g déédéé. Àwọn àṣíborí n pín àkókò ìgbàlù.

Large Hadron Collider n yára àwọn protoni sí 99.9999991% iyara ìmọ́lẹ̀. Wọ́n n ní ìrírí 190 million g, wọ́n n yí oruka 27km náà po ní ìgbà 11,000 ní ìṣẹ́jú àáyá kọ̀ọ̀kan.

Agbára òòfà Ilẹ̀-ayé n yàtọ̀ ní ±0.5% nítorí gíga, latitude, àti ìwúwo abẹ́lẹ̀. Hudson Bay ní 0.005% agbára òòfà kéré nítorí ìpadàbọ̀ lẹ́yìn àkókò yìnyín.

Ẹ̀rọ kan ti Ilẹ̀ Iṣẹ́ Ológun Òfurufú US dé 1,017g ìdínkù ìyára ní 0.65s pẹ̀lú brekì omi. Ère ìdánwò náà ye (fẹ́rẹ̀ẹ́). Ààlà ènìyàn: ~45g pẹ̀lú àwọn ìdè tó tọ́.

Ìfò Felix Baumgartner ní 2012 láti 39km dé 1.25 Mach ní ìṣubú ofe. Ìyára dé 3.6g, ìdínkù ìyára nígbà tí ìbòjú òfurufú ṣí: 8g.

Àwọn gravimeter átọ́míìkì n rí 10⁻¹⁰ m/s² (0.01 microgal). Wọn le wọ̀n àwọn ìyípadà gíga ti 1cm tàbí àwọn ihò abẹ́lẹ̀ láti ojú ilẹ̀.

Aristotle sọ pé àwọn nkan tó wúwo n ṣubú yiyara. Galileo fi hàn pé kò rí bẹ́ẹ̀ nípa yíyí àwọn bọ́ọ̀lù idẹ sórí àwọn pápá ìtẹ́jú (1590s). Nípa dídín ipa agbára òòfà kù, Galileo le lo aago omi láti wọ̀n ìyára, ó sì rí pé gbogbo nkan n yára bákan náà láìka mass wọn sí.

Principia ti Newton (1687) so èrò náà pọ̀: F = ma. Agbára n fa ìyára tí ó lòdì sí mass. Ìdọ́gba kan ṣoṣo yìí ṣàlàyé ìṣubú apple, òṣùpá tí n yí po, àti ọ̀nà ìbọn àgbá. Ìyára di ìsopọ̀ láàárín agbára àti ìgbéra.

• 1590: Àwọn ìdánwò pápá ìtẹ́jú Galileo n wọ̀n ìyára kan náà
• 1638: Galileo tẹ Two New Sciences jáde, ó sì fún kinematics ní ìlànà
• 1687: F = ma ti Newton so agbára, mass, àti ìyára pọ̀
• Fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé g ≈ 9.8 m/s² nípasẹ̀ àwọn ìdánwò pendulum

Àwọn onímọ̀ sáyẹ́ǹsì ọ̀rúndún 19th lo àwọn pendulum tí ó le yí padà láti wọ̀n agbára òòfà àdúgbò sí ìpéye 0.01%, wọ́n sì ṣí àpẹẹrẹ Ilẹ̀-ayé àti àwọn ìyàtọ̀ ìwúwo rẹ̀ payá. Ìwọ̀n Gal (1 cm/s², tí a sọ lórúkọ Galileo) di òfin ní 1901 fún àwọn ìwádìí geophysics.

Ní 1954, àjọ àgbáyé gba 9.80665 m/s² gẹ́gẹ́ bíi agbára òòfà boṣewa (1g)—tí a yàn gẹ́gẹ́ bíi ìpele òkun ní 45° latitude. Iye yìí di àtọ́kàsítọ fún àwọn ààlà ọkọ̀ òfurufú, àwọn ìṣirò agbára-g, àti àwọn boṣewa ìmọ̀-ẹrọ káríayé.

• 1817: Pendulum tí ó le yí padà ti Kater dé ìpéye agbára òòfà ±0.01%
• 1901: Ìwọ̀n Gal (cm/s²) di boṣewa fún geophysics
• 1940s: Gravimeter LaCoste jẹ́ kí àwọn ìwádìí pápá 0.01 milligal ṣeéṣe
• 1954: ISO gba 9.80665 m/s² gẹ́gẹ́ bíi agbára òòfà boṣewa (1g)

Àwọn pilotu ọkọ̀ ogun WWII n dákú nígbà àwọn ìyípo tó le—ẹjẹ n kóra jọ kúrò ní ọpọlọ lábẹ́ 5-7g tí ó dúró pẹ́. Lẹ́yìn ogun, Col. John Stapp gun àwọn ẹ̀rọ rọ́kẹ́ẹ̀tì láti dán ìfaradà ènìyàn wò, ó sì ye 46.2g ní 1954 (ìdínkù ìyára láti 632 mph sí odo ní ìṣẹ́jú-àáyá 1.4).

Eré Ìje Àwọ̀sánmà (1960s) nílò òye g-gíga tí ó dúró pẹ́. Yuri Gagarin (1961) farada 8g ìgbérasókè àti 10g ìpadàbọ̀. Àwọn astronauti Apollo dojúkọ 4g. Àwọn ìdánwò wọ̀nyí fi ìdí rẹ̀ múlẹ̀ pé: ènìyàn le farada 5g láìní ààlà, 9g fún ìgbà díẹ̀ (pẹ̀lú aṣọ-g), ṣùgbọ́n 15g+ le fa ìpalára.

• 1946-1958: Àwọn ìdánwò ẹ̀rọ rọ́kẹ́ẹ̀tì John Stapp (ìwàláàyè 46.2g)
• 1954: Àwọn boṣewa ìjókòó ìyọra-ẹni-sílẹ̀ fi sí 12-14g fún 0.1 ìṣẹ́jú-àáyá
• 1961: Ìrìn-àjò Gagarin fi hàn pé ìrìn-àjò ènìyàn sí àwọ̀sánmà ṣeéṣe (8-10g)
• 1960s: A ṣe àgbéjáde àwọn aṣọ anti-g tí ó jẹ́ kí àwọn ìṣe 9g ti ọkọ̀ ogun ṣeéṣe

Large Hadron Collider (2009) n yára àwọn protoni sí 99.9999991% iyara ìmọ́lẹ̀, ó sì dé 1.9×10²⁰ m/s² (190 million g) ní ìyára aláyíká. Ní àwọn iyara wọ̀nyí, àwọn ipa relativistic jẹ gàba—mass n pọ̀ sí i, àkókò n fàgùn, àti ìyára n di asymptotic.

Nígbà kan náà, àwọn gravimeter interferometer átọ́míìkì (2000s+) n rí 10 nanogal (10⁻¹¹ m/s²)—wọ́n jẹ́ onímọ̀lára tó bẹ́ẹ̀ gẹ́ tí wọ́n fi le wọ̀n àwọn ìyípadà gíga 1cm tàbí ìṣàn omi abẹ́lẹ̀. Àwọn ìlò rẹ̀ wà láti wíwa epo sí àsọtẹ́lẹ̀ ìṣẹ̀lẹ̀ àti àbojútó òkè ayọnáyèéfín.

• 2000s: Àwọn gravimeter átọ́míìkì dé ìjẹ́-onímọ̀lára 10 nanogal
• 2009: LHC bẹ̀rẹ̀ iṣẹ́ (àwọn protoni ní 190 million g)
• 2012: Àwọn satẹ́lẹ̀tì ìwọ̀n agbára òòfà n wọ̀n pápá Ilẹ̀-ayé sí ìpéye microgal
• 2020s: Àwọn sensọ kuatomu n rí àwọn ìgbì agbára òòfà nípasẹ̀ àwọn ìyára kékeré